Tekst Hans van Noort
Foto's Henk Gibcus

Ieder jaar wordt vanuit onze gemeente op of rond 4 mei een stille tocht gehouden in Ommelanderwijk. Bij die gelegenheid staan we stil bij de gevallenen in de 2e wereldoorlog en de vernietiging van onze Joodse landgenoten in de Duitse concentratiekampen. Een mooie en stijlvolle gebeurtenis waarbij tientallen - jong en oud – acte de présence geven en in lange stoet vanuit het centrum richting de Joodse begraafplaats aan de Sluisweg lopen. Op de begraafplaats verzamelen de deelnemers zich rondom het oorlogsmonument. De kinderen van de basisschool, hoogste klassen, dragen ook hun steentje bij door bijvoorbeeld een gedicht voor te lezen. Iemand van de Joodse gemeenschap Groningen houdt een toespraak en om exact 20.00 uur wordt twee minuten stilte in acht genomen. Een traditie die beslist niet verloren mag gaan. Na deze korte plechtigheid wandelt iedereen weer rustig terug. Maar… er is meer.

Begraafplaats Veendam
De Joodse begraafplaats van Veendam stamt uit 1741. Dit jaar is het dus 275 jaar geleden dat deze is gesticht. In die lange reeks van jaren zijn honderden Joodse medeburgers bijgezet en vinden hier hun laatste rustplaats. In de beginperiode plaatsten nabestaanden vermoedelijk een houten herinneringsteken bij het graf van een dierbare. Deze hebben helaas de tand des tijds niet doorstaan en zijn verdwenen. Al snel ging men over op steen, hiervan staan er nog ruim 300 op deze begraafplaats. Niet bij ieder graf is een grafzerk geplaatst!
Op het oudste gedeelte van het hof staan nog zes grafstenen, de oudste steen dateert uit 1802. Ja, het oudste gedeelte, want in 1779 volgde de eerste uitbreiding. In 1902 een tweede. Het zegt iets over de toename van de Joodse gemeenschap in Veendam, Wildervank, Muntendam en Meeden. Vanaf de weg is het ‘t achterste deel – het oudste dus, een driehoekig stuk grond. Het linker deel is de 1e uitbreiding.
De teksten op de zerken (Matseiwoth) staan veelal in het Hebreeuws, soms op de achterzijde de Nederlandse vertaling. De geboorte- en de overlijdensdatum zijn in de Joodse jaartelling gehouwen – en die begint bij de schepping zoals die in het Oude Testament (Tenach) beschreven is. Zo is bijvoorbeeld mevrouw Martha Klein – Sanders overleden op 11 Tisjrie 5642 hetgeen overeenkomt met onze jaartelling 4 oktober 1881. Op een andere grafsteen staat dat Eva Pels op 17 Tammoez 5668 dit staat voor 16 juli 1908 is overleden.
Begin jaren ’80 van de vorige eeuw zijn alle gedenkstenen genummerd en gefotografeerd, indien nodig zowel de voor- als achterzijde (vertaling op de achterkant). Ook zijn de opschriften allemaal vertaald vanuit het Hebreeuws. Op deze manier is alles voor het nageslacht vastgelegd en gearchiveerd.

Begraafplaatsen hebben een bijzondere plaats in het Joodse geloofsleven.  Met regelmaat bezoekt men de graven van de overledenen familieleden en andere dierbaren, om het z.g.n Kaddisj te zeggen . De graven mogen niet worden geruimd omdat  men gelooft in de komst van de Messias en de wederopstanding .

Naast Veendam vind je in onze provincie nog 24 andere Joodse begraafplaatsen. Hier in het Oost Groningse nog in Bellingwolde, Bourtange (+ synagoge die te bezichtigen is), De Maten, Hebrecht, Nieuwe Schans, Pekela (uit 1683!), Stadskanaal, Ter Apel, Ter Borg, Winschoten en Zuidbroek.

Symbolen en versieringen
Naast de naam plus geboorte- en overlijdensdatum prijken op verschillende grafstenen symbolen en versieringen. Zo komen we tegen op de stenen:

• Open gevouwen handen symboliseren zegening;
• Bloemmotief symbool van de ziel;
• Davidsster nationaal Joods symbool;
• Besnijdenis gereedschap symboliseert dat de overledene mohel of besnijdenis uitvoerde;
• Kroon is de kroon van de Tora. De overledene was een geleerde;
• Slang die in eigen staart bijt is het symbool voor de oneindigheid.

Er is op sommige zerken erg veel aandacht besteed aan deze versieringen. Vermoedelijk kon men het zich veroorloven zo iets fraais in steen te laten beitelen. Het zegt iets over de welstand van de overledene en zijn/haar familie.

Woning
Op de laatste uitbreiding staat een opzichterswoning. Deze is gebouwd in 1928 en komt in plaats van het oude lijkenhuisje dat uit 1875 stamde. Van buitenaf lijkt dat de woning is voorzien van een garage, doch dit is het reinigingslokaal. In het reinigingslokaal of metaheerhuisje vindt de rituele reiniging van de overledene plaats. Ook dient het als een soort kapel, waar men de grafrede en gebeden uitspreekt alvorens tot de daadwerkelijke teraardebestelling over gaat. Boven de deur staat in het Hebreeuws: “Klein en groot is daar gelijk, en de slaaf is vrij van zijn heer.” De bewoner van het huis met reinigingsruimte kon tevens dagelijks toezicht houden op de begraafplaats .

Regels
Het Nederlands Israëlisch Kerkgenootschap (NIK) geeft een aantal regel aan voor bezoekers van Joodse begraafplaatsen. Joodse begraafplaatsen hebben eenzelfde heiligheid als de synagoge. Naast het normale respect dat iedereen behoort te hebben op iedere begraafplaats zijn er ook typisch Joodse regels, bijvoorbeeld:      

• Mannen dienen een hoofddeksel te dragen;  (een voorschrift uit de Talmoed)
• Op de Sabbat en de Joodse feestdagen is de begraafplaats gesloten en niet toegankelijk, dus liever dan niet betreden
• Bij de herdenking van 4 mei reikt iemand van de Joodse gemeenschap dan ook keppeltjes uit aan de jongens en mannen, die geen hoofddeksel dragen

Oorlogsmonument
Ter nagedachtenis aan de weggevoerde en omgebrachte Joodse medeburgers is een monument opgericht en wel in 1951. Hierop staat de volgende tekst:
“Dit monument wil zijn een eeuwigdurende herinnering aan
De leden der Joodse Gemeente te Veendam-Wildervank-
Muntendam die door de vijand zijn gedeporteerd en die
Niet zijn teruggekeerd”
Het is gemaakt door fa. De Weijs te Wildervank. Het zijn twee grote granieten stenen, één liggend (grijs Noors labrador graniet), één staand (zwart graniet uit Zweden) met een Davidsster en bovengenoemde tekst in het Hebreeuws en Nederlands.

5776
We schrijven 2016. Voor het herstel van een aantal Joodse begraafplaatsen heeft de provincie geld uitgetrokken. Helaas is bedrag niet toereikend. Er moeten nog de nodige euro’s gevonden worden om definitief aan de slag te kunnen gaan. Na een bezoek aan Sluisweg 92 is de noodzaak ervan duidelijk. Er is zeker groot achterstallig onderhoud. De Joodse gemeenschap mag en kan er niet alleen voor op draaien, gezien alles wat er is gepasseerd! Hebben we niet een gezamenlijke plicht in deze???

Bronnen:
Internetsites van NIK en Groninger Archieven;
De Joodse begraafplaatsen in de provincie Groningen van Han Lettinck ISBN 978 5294 472 2;
De Joodse Gemeenschap van Veendam- Wildervank, Muntendam en Meeden van drs. R.C. Hage en mr. J.H. de Vey Mestdagh e.a. ISBN 90-800057-1-1.